Szkarlatyna w ciąży (płonica) – objawy, przyczyny, leczenie

Szkarlatyna to jedna z tych chorób zakaźnych (obok np. krztuśca), które po dekadach wyciszenia ponownie dają się we znaki. Chociaż dzięki rozwojowi medycyny nie jest już tak groźna, jak kiedyś, to w grupie ryzyka wciąż może mieć ciężki i powikłany przebieg. Szkarlatyna w ciąży – co przyszła mama powinna o niej wiedzieć? Jak ją rozpoznać i jak uchronić się przed zachorowaniem? Wyjaśniamy!

Szkarlatyna – choroba zakaźna, która ponownie daje się we znaki

Jeszcze na początku XX wieku szkarlatyna (płonica) występowała w postaci śmiercionośnych epidemii. Podobnie jednak jak szereg innych chorób zakaźnych została w ciągu ostatniego stulecia skutecznie opanowana – dzięki postępowi medycyny, ewolucji czynników chorobotwórczych i poprawie warunków życia społeczeństwa. Niestety jest również jedną z tych chorób, obok np. krztuśca, które w ostatnich latach powracają i zaczynają stanowić poważny problem epidemiologiczny. 

Według danych Głównego Urzędu Statystycznego na szkarlatynę zapada coraz więcej osób. W 2023 roku zarejestrowano 45 tysięcy przypadków – aż 3,5 raza więcej niż w roku poprzednim¹. Mimo że istnieją obecnie skuteczne antybiotyki zwalczające wywołujące płonicę patogeny, aż 750 chorych wymagało hospitalizacji².

Co to za choroba i czy jest groźna dla kobiet w ciąży?

Szkarlatyna – zakażenie paciorkowcem z grupy A

Szkarlatyna to choroba zakaźna wywoływana przez bakterie, paciorkowce z grupy A, a konkretniej Streptococcus pyogenes. Ten patogen jest jedną z najczęstszych przyczyn infekcji bakteryjnych u człowieka, do których należy nie tylko płonica. Powoduje m.in. ostre zapalenie gardła i migdałków czy zapalenie ucha środkowego, szkarlatynę i inne infekcje ogólnoustrojowe, również o bardzo ciężkim przebiegu – np. zespół paciorkowcowego wstrząsu toksycznego (STSS) czy martwicze zapalenie powięzi³.

Zdecydowanie najczęściej paciorkowiec S. pyogenes powoduje tzw. anginę paciorkowcową, ponieważ bytuje zwykle na migdałkach. Ta choroba, jeśli jest nieleczona, może prowadzić właśnie do szkarlatyny (płonicy), a także szeregu innych poważnych schorzeń (jak gorączka reumatyczna i kłębuszkowe zapalenie nerek) oraz powikłań ogólnoustrojowych. 

Szkarlatyna (płonica) jest ogólnoustrojową infekcją paciorkowcową. Rozwija się razem z anginą (lub inną ograniczoną infekcją), jako jej powikłanie, bądź samodzielnie⁴.

Szkarlatyna w ciąży

Szkarlatyna jest przede wszystkim chorobą wieku dziecięcego; najczęściej chorują na nią dzieci w wieku 5–15 lat, lecz zdarza się również u osób dorosłych⁵. Można na nią zapaść trzykrotnie w ciągu życia, ponieważ istnieją trzy rodzaje toksyny bakteryjnej – zachorowanie uodparnia wyłącznie na jeden jej typ⁶.

Chociaż u dorosłych szkarlatyna jest rzadka, to osoby z grupy ryzyka powinny na nią uważać, a do nich zaliczamy m.in. przyszłe mamy. W ciąży dochodzi do zmian w działaniu układu odpornościowego i zwiększa się podatność na różnego rodzaju infekcje⁷. Co prawda dostępne badania nie wykazały zwiększonego ryzyka zachorowania na szkarlatynę u kobiet w ciąży (ani też zagrożenia dla płodu i zdrowia dziecka), ale warto zachować ostrożność.

U kobiet w ciąży ogromnym problem są natomiast inne bakterie z tej rodziny – paciorkowce z grupy B (Streptococcus agalactiae), które kolonizują również dolny odcinek kanału rodnego i odbyt. Są one poważnym czynnikiem rozwoju okołoporodowego zakażenia noworodka, w tym sepsy czy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych⁸. Dlatego też pacjentka z dodatnim wynikiem wymazu w kierunku S. agalactiae podczas porodu otrzymuje dożylnie antybiotyk, który stanowi profilaktykę okołoporodową powikłań dla noworodka. 

Szkarlatyna – jak zaraża paciorkowiec?

Źródłem zakażenia paciorkowcem wywołującym szkarlatynę jest człowiek – najczęściej chory na płonicę czy anginę paciorkowcową lub przechodzący infekcję bezobjawowo. Zakażenie następuje zwykle drogą kropelkową bądź poprzez kontakt ze skażonymi przez chorego przedmiotami czy żywnością. Podobnie jak w przypadku innych chorób zakaźnych infekcje najczęściej zdarzają się jesienią i zimą⁹. 

Szkarlatyna rozwija się szybko, w ciągu 1–7 dni (zwykle 2–4). Osoba nieleczona może zarażać nawet przed 21 dni, natomiast po wprowadzeniu terapii przyczynowej zakaźność ustępuje już w ciągu doby¹⁰.

Najczęstszym miejscem bytowania bakterii są migdałki podniebienne, a nawet 20% populacji nosi paciorkowca bezobjawowo¹¹. Ryzyko zakażenia zwiększa się w dużym skupisku ludzi, dlatego ogniskami epidemii są zwykle przedszkola i szkoły.

Jak mocno zaraźliwa jest płonica? 

Szczepienie na szkarlatynę jest niemożliwe (szczepionka nie istnieje), a uodpornić można się wyłącznie przez zachorowanie. Przy czym – jak wspomnieliśmy – istnieją trzy różne rodzaje toksyny bakteryjnej, więc ryzyko zmniejsza się tylko częściowo. Podobnie jak w przypadku innych chorób zakaźnych profilaktyka płonicy obejmuje unikanie kontaktu z chorym, przestrzeganie zasad higieny i codzienną wentylację pomieszczeń.

Czy szkarlatyna jest niebezpieczna? Jakie są typowe objawy szkarlatyny?

Z reguły szkarlatyna rozpoczyna się gwałtownie, od wysokiej gorączki (powyżej 38°C) i dreszczy. Z reguły występuje jednocześnie z anginą – silnym bólem gardła, któremu towarzyszy bolesność i powiększenie węzłów chłonnych szyjnych. Może pojawić się ból brzucha, nudności i wymioty. Dolegliwości zwykle są nasilone i powodują naprawdę złe samopoczucie.

Oprócz zapalenia gardła i migdałków szkarlatynę pozwala zwykle rozpoznać także tzw. obłożony język. Najpierw pokrywa się on białym nalotem, a następnie staje się silnie czerwony (malinowy, szkarłatny). 

Typowym objawem choroby jest też drobna, charakterystyczna wysypka, która na początku pojawia się w okolicy pachwin i dołów pachowych, a następnie rozprzestrzenia się na całe ciało. Zajmuje w szczególności zgięcia kończyn, gdzie układa się w charakterystyczne czerwone linie (tzw. Pastii). Występuje również na twarzy, w bardzo specyficznej postaci – od wykwitów całkowicie wolny jest trójkątny obszar nosa i ust, tzw. trójkąt Fiłatowa.

Wysypka ma zwykle postać bardzo drobnych czerwonych plamek bądź plamek i grudek. W trakcie choroby zlewa się i staje szorstka w dotyku, mogą pojawić się także wybroczyny. Po wyleczeniu skóra intensywnie się złuszcza, a proces ten trwa nawet 6 tygodni¹².

Jak przebiega leczenie szkarlatyny? Czy szkarlatyna jest groźna?

Szkarlatyna wymaga wdrożenia antybiotykoterapii – i to jak najszybciej. Antybiotyk leczy przyczynowo płonicę i zapobiega powikłaniom, znacząco skraca również okres zakaźności pacjenta (do 24 godzin)¹³.

Nieleczona szkarlatyna może prowadzić do powikłań, również groźnych, takich jak:

• ropne zapalenie gardła i zatok przynosowych,
• zapalenie ucha środkowego,
• zapalenie węzłów chłonnych szyjnych,
• ostre kłębuszkowe zapalenie nerek,
• gorączka reumatyczna,
• zapalenie mięśnia sercowego (i zaburzenia układu krążenia),
• posocznica¹⁴.

Czasem infekcje paciorkowcowe przyjmują też postać silnie inwazyjną – bakteria przedostaje się do fizjologicznie sterylnych tkanek i wywołuje ciężki stan kliniczny pacjenta (zdarza się to jednak rzadko, w średnio 3 przypadkach na 100 000). Mogą się wówczas rozwinąć bakteriemia, nekrotyzujące infekcje tkanek miękkich czy też zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. 

Choroby te mogą ponadto przyjąć postać STSS, czyli zespołu paciorkowcowego wstrząsu toksycznego, którego śmiertelność wynosi już 45%. Po raz pierwszy przypadki tej choroby opisano pod koniec XX wieku, a od kilku lat obserwuje się ją coraz częściej, czego potencjalną przyczyną jest pojawienie się bardziej zjadliwych szczepów bakterii. Ryzyko rozwoju STSS jest większe u osób z zaburzeniami odporności czy chorobami sercowo-naczyniowymi. Do tej pory większość zdiagnozowanych przypadków wystąpiła u dzieci i młodych dorosłych¹⁵.

Co robić w razie wystąpienia objawów? Jak wygląda rozpoznanie szkarlatyny?

W razie wystąpienia objawów sugerujących podejrzenie szkarlatyny należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem. Przypominamy, że kobieta w ciąży powinna zgłosić się do lekarza z każdym niepokojącym symptomem – również grypa czy inna infekcja może być w ciąży niebezpieczna.

Szkarlatynę rozpoznaje się na podstawie objawów oraz posiewu wymazu z gardła, który potwierdzi (lub wykluczy) obecność paciorkowca. Zwykle nie jest konieczne wykonanie antybiogramu, ponieważ S. pyogenes jest w pełni wrażliwy na penicylinę (chyba że u pacjenta stwierdzono nadwrażliwość, wówczas takie badanie należy przeprowadzić)¹⁶. Penicylina i jej pochodne uchodzą za antybiotyki bezpieczne w ciąży.

Pacjentowi zaleca się z reguły antybiotykoterapię i wypoczynek w domu, chociaż w niektórych przypadkach konieczne może być leczenie szpitalne. Podanie antybiotyku hamuje wytwarzanie toksyn przez bakterie i prowadzi do ich zwalczenia. Skraca tym samym czas leczenia, łagodzi objawy i zmniejsza ryzyko powikłań.

Przy zastosowaniu leczenia ogólne rokowanie chorych na szkarlatynę jest dobre. Jednak nawet mimo dobrego samopoczucia zakażony powinien odizolować się od innych (zostać w domu) przynajmniej przez 24 godziny od przyjęcia pierwszej dawki antybiotyku. Zaraźliwość jest wysoka, szczepionka nie istnieje, a zakażaniu nie da się skutecznie zapobiegać.

FAQ:

1. Jakie są charakterystyczne objawy szkarlatyny?

Do najbardziej charakterystycznych objawów szkarlatyny zaliczamy wysoką gorączkę wysypkę zajmującą prawie całe ciało, najczęściej w przebiegu choroby występuje też angina i tzw. obłożony język. Inne objawy szkarlatyny to ból brzucha, nudności i wymioty.

2. Czy szkarlatyna jest zaraźliwa?

Tak, choroba jest zaraźliwa i rozprzestrzenia się drogą kropelkową bądź poprzez kontakt ze skażonym przedmiotem. Szkarlatyna dotyka najczęściej dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym.

3. Szkarlatyna: czy jest groźna?

Jeśli podjęte zostanie leczenie (antybiotykoterapia), rokowanie zwykle jest dobre. Bez terapii szkarlatyna może wywołać groźne powikłania, takie jak gorączka reumatyczna czy kłębuszkowe zapalenie nerek. Opisuje się również przypadki STSS: zespołu paciorkowcowego wstrząsu toksycznego, który prowadzi do ciężkich uszkodzeń wielu narządów.

4. Jak zapobiegać płonicy (szkarlatyna)?

Szczepienie na szkarlatynę nie jest możliwe: nie opracowano szczepionki; nie da się skutecznie zapobiegać zakażeniu paciorkowcami. Profilaktyka obejmuje unikanie kontaktu z chorymi i przestrzeganie zasad higieny.

Bibliografia:

Wiercińska M., Szkarlatyna (płonica) – objawy i leczenie, https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/chorobyzakazne/74624,szkarlatyna-plonica (dostęp 27.03.2025).

Główny Inspektorat Sanitarny, Szkarlatyna (płonica), https://www.gov.pl/web/gis/szkarlatyna-plonica (dostęp 27.03.2025).

Główny Urząd Statystyczny, Zdrowie i ochrona zdrowia w 2023 r., s. 23–27, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/zdrowie/zdrowie/zdrowie-i-ochrona-zdrowia-w-2023-roku,1,14.html (dostęp 27.03.2025).

Kociszewska-Najman B. i in., Śródporodowa profilaktyka zakażeń paciorkowcami grupy B – doświadczenia własne, „Ginekologia Polska” 2010, nr 81, s. 913–917, https://journals.viamedica.pl/ginekologia_polska/article/download/46394/33181 (dostęp 27.03.2025).

Maciuszek M., Być kobietą, być kobietą – Wpływ estrogenów na funkcjonowanie układu odpornościowego, „Wszechświat” 2016 t. 117, nr 10–12, s. 308–314, https://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/8bf33b9a-8559-45e7-b0c3-5e7f1ef3d9c0/content (dostęp 27.03.2025).

Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH, Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2023 r., Warszawa 2024, s. 47–49, https://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2023/Ch_2023.pdf (dostęp 27.03.2025).

Szenbron L., Płonica, „Pediatria po Dyplomie” 2012, nr 16(6), https://podyplomie.pl/pediatria/12158,plonica?srsltid=AfmBOooudqLFdgnB7m-romlyYLZ-5TiQqYN3eLy8p3DxIDjgCUwrmUEw (dostęp 27.03.2025).

Waśniewski F. i in., Zespół paciorkowcowego wstrząsu toksycznego, „Postępy w Chirurgii Głowy i Szyi” 2024, nr 23(46), s. 16–20, https://www.termedia.pl/Zespol-paciorkowcowego-wstrzasu-toksycznego,11,55037,1,0.html (dostęp 27.03.2025). 

Przypisy:

1. Główny Urząd Statystyczny, Zdrowie i ochrona zdrowia w 2023 r., s. 23, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/zdrowie/zdrowie/zdrowie-i-ochrona-zdrowia-w-2023-roku,1,14.html (dostęp 27.03.2025).

2. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH, Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2023 r., Warszawa 2024, s. 47, https://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2023/Ch_2023.pdf (dostęp 27.03.2025).

3. F. Waśniewski i in., Zespół paciorkowcowego wstrząsu toksycznego, „Postępy w Chirurgii Głowy i Szyi” 2024, nr 23(46), s. 16, https://www.termedia.pl/Zespol-paciorkowcowego-wstrzasu-toksycznego,11,55037,1,0.html (dostęp 27.03.2025).

4. F. Waśniewski i in., Zespół paciorkowcowego wstrząsu toksycznego, s. 19.

5. Główny Inspektorat Sanitarny, Szkarlatyna (płonica), https://www.gov.pl/web/gis/szkarlatyna-plonica (dostęp 27.03.2025).

6.  M. Wiercińska, Szkarlatyna (płonica) – objawy i leczenie, https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/chorobyzakazne/74624,szkarlatyna-plonica (dostęp 27.03.2025).

7. M. Maciuszek, Być kobietą, być kobietą – Wpływ estrogenów na funkcjonowanie układu odpornościowego, „Wszechświat” 2016 t. 117, nr 10–12, s. 313, https://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/8bf33b9a-8559-45e7-b0c3-5e7f1ef3d9c0/content (dostęp 27.03.2025).

8. B. Kociszewska-Najman i in., Śródporodowa profilaktyka zakażeń paciorkowcami grupy B – doświadczenia własne, „Ginekologia Polska” 2010, nr 81, s. 915, https://journals.viamedica.pl/ginekologia_polska/article/download/46394/33181 (dostęp 27.03.2025).

9. M. Wiercińska, Szkarlatyna (płonica) – objawy i leczenie, https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/chorobyzakazne/74624,szkarlatyna-plonica (dostęp 27.03.2025).

10. Główny Inspektorat Sanitarny, Szkarlatyna (płonica), https://www.gov.pl/web/gis/szkarlatyna-plonica (dostęp 27.03.2025).

11. L. Szenbron, Płonica, „Pediatria po Dyplomie” 2012, nr 16(6), https://podyplomie.pl/pediatria/12158,plonica?srsltid=AfmBOooudqLFdgnB7m-romlyYLZ-5TiQqYN3eLy8p3DxIDjgCUwrmUEw (dostęp 27.03.2025).

12. F. Waśniewski i in., Zespół paciorkowcowego wstrząsu toksycznego, s. 19.

13. Główny Inspektorat Sanitarny, Szkarlatyna (płonica), https://www.gov.pl/web/gis/szkarlatyna-plonica (dostęp 27.03.2025).

14. Główny Inspektorat Sanitarny, Szkarlatyna (płonica), https://www.gov.pl/web/gis/szkarlatyna-plonica (dostęp 27.03.2025).

15. F. Waśniewski i in., Zespół paciorkowcowego wstrząsu toksycznego, s. 19–20.

16. L. Szenbron, Płonica, „Pediatria po Dyplomie” 2012, nr 16(6), https://podyplomie.pl/pediatria/12158,plonica?srsltid=AfmBOooudqLFdgnB7m-romlyYLZ-5TiQqYN3eLy8p3DxIDjgCUwrmUEw (dostęp 27.03.2025).